8મી માર્ચ આંતરરાષ્ટ્રીય મહિલા દિવસ પર સાવિત્રીબાઈ અને ફાતિમા શેખ જેવી મહાન મહિલાઓના યોગદાનને યાદ કરવું એ આપણા બધા માટે ગર્વની વાત છે.
Mukhtar Khan (Janwadi Lekhak Sangh, Maharashtra)
(9867210054) mukhtarmumbai@gmail.com
સમાજના ઘડતર અને ઉત્થાનમાં સ્ત્રી અને પુરૂષનો સમાન ફાળો છે. પુરૂષોના યોગદાનની વારંવાર ચર્ચા થાય છે, પરંતુ મહિલાઓ દ્વારા કરવામાં આવતા સામાજિક કાર્યોની એટલી ચર્ચા થતી નથી. એકસો પચાસ વર્ષ પહેલાં મહિલાઓ અને દલિતો માટે શિક્ષણ ક્ષેત્રે કામ કરનાર સાવિત્રીબાઈ ફૂલે અને ફાતિમા શેખ તેમના સમયની ક્રાંતિકારી મહિલાઓ હતી. તેઓએ સાથે મળીને શિક્ષણ અને સામાજિક સુધારણા માટે કામ કર્યું. સાવિત્રીબાઈ ફુલેનું યોગદાન આપણને પરિચિત છે. પરંતુ ફાતિમા શેખ વિશે વધુ માહિતી ઉપલબ્ધ નથી. સાવિત્રીબાઈના પત્રોમાંથી આપણને ફાતિમા શેખ વિશે માહિતી મળે છે.
સાવિત્રીબાઈ ફુલેનો જન્મ 3 જાન્યુઆરી 1831ના રોજ મહારાષ્ટ્રના સતારા જિલ્લાના નાયગાંવ ખાતે થયો હતો. સાવિત્રીબાઈના લગ્ન 1840માં જોતિબા ફૂલે સાથે થયા હતા. જોતિબા તેમના પિતરાઈ ભાઈ સગુણાબાઈ સાથે રહેતા હતા. લગ્ન પછી જોતિબા ફુલેએ તેમનું શિક્ષણ ચાલુ રાખ્યું. પોતાના અભ્યાસની સાથે જોતિબાએ સાવિત્રીબાઈને ઘરે ભણાવવાનું પણ શરૂ કર્યું. ટૂંક સમયમાં જ સાવિત્રીબાઈએ મરાઠી અને અંગ્રેજી લખવાનું અને વાંચવાનું શીખી લીધું. આ પછી સાવિત્રીબાઈએ શાળાની પરીક્ષા પાસ કરી. સાવત્રીબાઈ શિક્ષણનું મહત્વ જાણતા હતા. સાવિત્રીબાઈ અને જોતિબા ઈચ્છતા હતા કે, તેમની જેમ સમાજમાં પછાત વર્ગની મહિલાઓને પણ લખવા-વાંચવાની તક મળવી જોઈએ. તે સમયે દલિતો અને પછાત જાતિઓ માટે શિક્ષણની કોઈ વ્યવસ્થા નહોતી.
જોતિબા અને સાવિત્રીબાઈએ કન્યાઓ માટે શાળા ખોલવાનું નક્કી કર્યું. પરંતુ સમસ્યા એ હતી કે, છોકરીઓને ભણાવવા માટે મહિલા શિક્ષકો ક્યાંથી મેળવવી? “જ્યાં ચાહ છે ત્યાં રસ્તો છે.” આ મહાન કાર્યની જવાબદારી સાવિત્રીબાઈએ લીધી. તેઓએ મિશનરી કોલેજમાંથી શિક્ષક તાલીમ અભ્યાસક્રમ પૂર્ણ કર્યો. હવે તે એક પ્રશિક્ષિત શિક્ષિકા હતી. આમ જોતિબા અને સાવિત્રીબાઈએ 1848માં પુણેમાં પ્રથમ મહિલા શાળાનો પાયો નાખ્યો હતો.
મહિલાઓ માટે શાળા ચલાવવી એ સરળ કામ નહોતું. શરૂઆતમાં વાલીઓ પોતાની દીકરીઓને શાળાએ મોકલવા તૈયાર નહોતા. લોકો છોકરીઓને ભણાવવાના પક્ષમાં ન હતા. તેઓની એક અજ્ઞાની માન્યતા હતી કે, જો છોકરીઓને ભણાવવામાં આવશે તો તેમની સાત પેઢીઓ નરકમાં જશે. આવી પરિસ્થિતિમાં લોકોને સમજાવવું ખૂબ મુશ્કેલ બની જાય છે. આમ છતાં સાવિત્રીબાઈએ હિંમત હાર્યા નહીં. તે લોકોના ઘરે જતા, પ્રેમ અને કરુણાથી સમજાવતા અને ચર્ચા કરતા. તેમણે લોકોને શિક્ષણનું મહત્વ જણાવ્યું.
ફાતિમા શેખ એક સામાન્ય મુસ્લિમ પરિવારની હતી. તેમનો જન્મ 9 જાન્યુઆરી 1831ના રોજ થયો હતો. તે સમયે તે મુસ્લિમ સમુદાયની પ્રથમ શિક્ષિત મહિલા હતી. ફાતિમા શેખ તેના મોટા ભાઈ ઉસ્માન શેખ સાથે પુણેમાં રહેતી હતી. ઉસ્માન શેખ મહાત્મા ફુલેના બાળપણના મિત્ર હતા. મહાત્મા ફુલેની જેમ તેઓ ખુલ્લા મનના હતા. તેમના પ્રયાસોને કારણે ફાતિમાને પણ લખતાવાંચતા આવડતું હતું. સાવિત્રીબાઈના કાર્યથી પ્રેરાઈને ફાતિમા શેખ પણ હિંમતથી આગળ આવી. ફાતિમા શેખ સાથે આવ્યા પછી સાવિત્રીબાઈની હિંમત બમણી થઈ ગઈ. ફાતિમા શેખના સંગથી કન્યા શાળામાં પ્રાણ ફૂંકાયા.
હવે કન્યાશાળાનું કામ ખૂબ જ ઉત્સાહથી શરૂ થયું. ફાતિમા અને સાવિત્રીબાઈ બંને સવારે વહેલા ઉઠતા. ઘરકામ પૂરું કર્યા પછી તેઓ શાળામાં પૂરો સમય ફાળવતા. તેઓને જોતિબા અને ઉસ્માન શેખનો સમાન ટેકો મળ્યો છે. શરૂઆતમાં શાળામાં માત્ર છ છોકરીઓ હતી. ધીરે ધીરે આ સંખ્યા વધવા લાગી. બધું પ્લાન મુજબ ચાલતું હતું. પરંતુ શહેરના ઉચ્ચ જ્ઞાતિ સમુદાયને કન્યા કેળવણીની આ ચળવળ પસંદ ન આવી. તેઓએ ફૂલે પરિવારનો એમ કહીને વિરોધ કર્યો હતો કે, આ કામ શાસ્ત્રવિરોધી છે. આમ છતાં સાવિત્રીબાઈ અને ફાતિમા શેખે તેમના પ્રયત્નો ચાલુ રાખ્યા. વિરોધીઓએ જોતિબાના પિતા ગોવિંદરાવ પર દબાણ કર્યું. ગોવિંદરાવને સમાજમાંથી બહિષ્કારની ધમકી આપવામાં આવી હતી. આ વિરોધને કારણે ગોવિંદરાવે જોતિબાને શાળા બંધ કરવા અથવા ઘર છોડવાની ફરજ પાડી. જોતિબા અને સાવિત્રીબાઈ કોઈપણ ભોગે તેમનું મિશન ચાલુ રાખવા માંગતા હતા. તેમણે તેના પિતાની વાત સાંભળી નહીં. અંતે તેઓએ પોતાનું ઘર છોડવું પડ્યું. પૂણે શહેરમાં કોઈ તેમને ટેકો આપવા તૈયાર ન હતું. વધુ છોકરીઓના શિક્ષણ માટે સાવિત્રીબાઈ પર અત્યાચાર પણ ગુજારવામાં આવતો હતો. તેમ છતા પણ તેઓએ તેમનું મિશન ચાલુ જ રાખ્યો.
Mukhtar Khan
204-D
Bldg: Vasu Dev Planet
Laxmi Park , Kanakia
At : Mira Road,
Thane:
401107
Ph: 9867210054
